कालिकोटमा खानेपानीको हाहाकार: संकट समाधानका लागि दीर्घकालीन योजनाको आवश्यकता 

कालिकोट जिल्लाको सदरमुकाम खाँडाचक्र नगरपालिकाको मान्म बजार लगायत जिल्लाभरका ९ वटा नगरपालिका र ८२ वटा वडामा खानेपानीको चरम अभाव हुनु निकै चिन्ताजनक विषय हो। यो अभावले जिल्लाको जनजीवन, स्वास्थ्य र विकासमा गम्भीर असर पारिरहेको छ।

समस्याको जड र कारणहरू

कालिकोटमा खानेपानीको समस्यालाई तत्कालको अभाव मात्र नभई संरचनागत र वातावरणीय चुनौतीको उपज मान्नुपर्छ।
* भौगोलिक विकटता: जिल्लाको पहाडी भूगोलका कारण पानीका मुहानहरू टाढा र अप्ठ्यारो ठाउँमा हुनु।
* मौसमी परिवर्तन: वर्षायाममा पहिरोले खानेपानीका पाइपलाइन भत्काउनु र हिउँदमा पानीका मुहान सुक्नु।
* अव्यवस्थित सहरीकरण: सदरमुकाम मान्ममा जनसंख्याको चाप बढ्नु र सोही अनुरूपको भरपर्दो खानेपानी व्यवस्थापनको अभाव हुनु।
* पुरानो र कमजोर संरचना: खानेपानी वितरणका लागि प्रयोग भएका पाइपलाइनहरू पुरानो हुनु, चुहावट हुनु वा बेलाबेलामा पहिरोले क्षति पुर्‍याउनु।
* व्यवस्थापकीय कमजोरी: खानेपानीको समान वितरण, मर्मतसम्भार र नयाँ स्रोतको खोजीमा सम्बन्धित निकायको निष्क्रियता वा ढिलासुस्ती हुनु।

खानेपानी संकट समाधानका उपाय र योजनाहरू

कालिकोटको खानेपानी समस्याको समाधानका लागि अल्पकालीन र दीर्घकालीन दुवै योजनाहरूमा एकसाथ काम गर्नु आवश्यक छ।
१. दीर्घकालीन र एकीकृत जलस्रोत व्यवस्थापन
* ठूला लिफ्टिङ योजना: सम्भाव्यता अध्ययन गरी नदी वा ठूला जलस्रोतबाट पानी लिफ्ट गरेर सदरमुकाम र मुख्य बस्तीहरूमा पुर्‍याउने मेगा प्रोजेक्ट सञ्चालन गर्ने। (उदाहरणका लागि, नजिकैका नदीहरूबाट पानी तान्ने योजना)।
* जलाशय निर्माण: पर्याप्त पानी जम्मा गर्न र लामो समयसम्म वितरण सुनिश्चित गर्न ठूला रिजर्भ ट्याङ्की तथा भूमिगत जलाशयहरूको निर्माण गर्ने।
* पहिरो रोकथाम र संरक्षण: पानीको मुहान र पाइपलाइन रहेका क्षेत्रमा दीर्घकालीन पहिरो नियन्त्रणका कार्यहरू गर्ने (जस्तै: ग्याबियन वा तटबन्ध निर्माण, वृक्षारोपण)।
२. मुहान संरक्षण र रिचार्ज
* मुहान क्षेत्रको संरक्षण: सुक्न लागेका पुराना मुहानहरूलाई वैज्ञानिक तरिकाले संरक्षण गर्ने र मुहान क्षेत्रमा वृक्षारोपण गर्ने।
* वर्षाको पानी संकलन (Rain Water Harvesting): जिल्लाभरका प्रत्येक घर, सार्वजनिक भवन र विद्यालयहरूमा अनिवार्य रूपमा वर्षाको पानी संकलन प्रणाली जडान गर्न प्रोत्साहन गर्ने वा नीति बनाउने। यसले भूमिगत जल भण्डार (Ground Water) बढाउन मद्दत गर्छ।
* कृत्रिम जल पुनर्भरण (Artificial Recharge): सम्भावित क्षेत्रहरूमा खाल्डा खनेर वा साना पोखरीहरू निर्माण गरेर भूमिगत जल भण्डार बढाउने प्रयास गर्ने।
३. वितरण र व्यवस्थापनमा सुधार
* वैज्ञानिक वितरण प्रणाली: चुहावट कम गर्न गुणस्तरीय र नयाँ पाइपलाइनहरू जडान गर्ने र पानीको समान वितरण सुनिश्चित गर्न ‘स्मार्ट वाटर मिटरिङ’ जस्ता प्रविधि प्रयोग गर्ने।
* पानीको पुन:प्रयोग (Water Recycling): शौचालय बाहेकका प्रयोग भएका पानीलाई प्रशोधन गरी सिंचाई वा अन्य घरायसी काममा प्रयोग गर्ने प्रणाली विकास गर्ने।
* उपभोक्ताको सक्रियता र साझेदारी: खानेपानी व्यवस्थापन समितिहरूलाई सशक्त बनाई स्थानीय तहको साझेदारी र सहयोगमा मर्मतसम्भारको कार्यलाई नियमित गर्ने।
४. स्थानीय सरकारको नेतृत्व र बजेट विनियोजन
* प्राथमिकतामा खानेपानी: नगरपालिका र वडा कार्यालयहरूले खानेपानी समस्यालाई पहिलो प्राथमिकतामा राखी पर्याप्त बजेट विनियोजन गर्ने।
* संघ र प्रदेशसँग समन्वय: ठूला परियोजनाहरूका लागि आवश्यक संघीय र प्रदेश सरकारको सहयोग र बजेट सुनिश्चित गर्न निरन्तर समन्वय गर्ने।
* जनचेतना: पानीको मितव्ययी प्रयोग र यसको महत्वबारे जिल्लाभर जनचेतनाका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने।
निश्कर्षमा, कालिकोटको यो संकट समाधानका लागि केवल पाइप फेर्ने वा मर्मत गर्ने जस्ता अस्थायी कामले पुग्दैन। यसका लागि स्थानीय, प्रदेश र सङ्घीय सरकार, नागरिक समाज र उपभोक्ताहरूको संयुक्त प्रयास मा आधारित, वैज्ञानिक तथा दीर्घकालसम्म टिक्ने एकीकृत जलस्रोत व्यवस्थापन योजना अनिवार्य छ।

ई. तुलसी शाही