कालिकोट जिल्लामा आधुनिक स्याउ खेतीको अपार सम्भाभावानाको एक विस्तृत मार्गनिर्देशन।

   ई. तुलसी शाही

नेपालको कर्णाली प्रदेश अन्तर्गतको कालिकोट जिल्ला स्याउ खेतीका लागि उत्कृष्ट सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो। आधुनिक प्रविधि र वैज्ञानिक तरिका अपनाएर खेती गरेमा तपाईंले यस क्षेत्रमा अधिकतम नाफा कमाउन सक्नुहुन्छ। यो लेख पूर्ण रूपमा नयाँ कृषकहरूलाई लक्षित गरी लेखिएको छ।
१. स्याउका उपयुक्त किसिमको छनोट (Type of Apple)
कालिकोटको चिसो हावापानी र उचाईलाई ध्यानमा राखेर उच्च घनत्व (High Density) प्रणालीमा लगाउन सकिने र बजारमा उच्च माग भएका प्रजातिहरू छनोट गर्नुपर्छ:
* रूखका किसिम (Variety):
* गाला (Gala Group): यसका ‘फिजी’, ‘रोयल गाला’ जस्ता प्रजाति छिटो फल्छन् र बजारमा मीठो तथा आकर्षक रङका कारण धेरै रुचाइन्छन्।
* फूजी (Fuji Group): लामो समयसम्म भण्डारण गर्न सकिने र राम्रो स्वाद भएको।
* सुपर चिफ (Super Chief) / रेड डेलिसियस (Red Delicious) समूहका सुधारिएका जातहरू: उच्च रङ र बजार मूल्यका लागि।
* बोटका जरा (Rootstock): स्याउको बोटको आकार नियन्त्रण गर्न र चाँडै फल लाग्नका लागि ‘ड्वार्फ’ (Dwarf) वा ‘सेमी-ड्वार्फ’ (Semi-Dwarf) जरा (Rootstock) छनोट गर्नुपर्छ। जस्तै: M-9, M-26, MM-106 (कालिकोटको हावापानीमा उपयुक्त हुने जराका लागि कृषि विशेषज्ञ वा नर्सरीसँग परामर्श लिनुहोस्)।
२. स्थान र उचाई (Location Height)
* उत्कृष्ट उचाई: स्याउ खेतीका लागि १,८०० मिटर (६,००० फिट) देखि २,८०० मिटर (९,२०० फिट) सम्मको उचाई राम्रो मानिन्छ। कालिकोटका केही उच्च क्षेत्रहरू जस्तै तिलागुफा, रास्कोट, खाँडाचक्र सुभाकलिका, नरहरिनाथ र सान्नीत्रिवेनीका उच्च भागहरू उपयुक्त हुन सक्छन्।

* माटोको अवस्था: पानी नजम्ने, राम्रो निकास भएको, प्राङ्गारिक पदार्थ प्रशस्त भएको र माटोको \text{pH} मान ५.५ देखि ६.५ भएको माटो उपयुक्त मानिन्छ।
३. बिरुवा रोप्ने तयारी (Plant Selection and Planting)
नर्सरी र बिरुवा (Nursery)
* गुणस्तरीय बिरुवा: रोगमुक्त, स्वस्थ र प्रमाणित ‘ड्वार्फ’ रुटस्टकमा ग्राफ्टिङ गरिएका बिरुवा मात्रै प्रयोग गर्नुहोस्।
* नेपालका भरपर्दो आपूर्तिकर्ता (Supplier Details):
* राष्ट्रिय फलफूल विकास केन्द्र, कीर्तिपुर, काठमाडौँ: (सरकारी निकाय, भरपर्दो सल्लाह र केही बिरुवा उपलब्ध हुन सक्छ)।
* सम्पर्क: ०१-५९०५०५३, ५९०५०३७
* वेबसाइट: \text{www.ncfd.gov.np}
* निजी नर्सरी (उदाहरणका लागि): विभिन्न निजी नर्सरीहरू मुस्ताङ, जुम्ला, र काठमाडौँमा उपलब्ध छन्। जस्तै: ‘गुराँश सर्भिस प्रा. लि.’ जस्ता केही निजी फर्महरूले राम्रा बिरुवा आपूर्ति गर्ने गर्दछन्।
* सम्पर्क: (सम्बन्धित निजी नर्सरीको वेबसाइट वा फोन नम्बर सर्च गर्नुहोस्)
* परामर्श: कालिकोटको कृषि विकास कार्यालय वा स्याउ मिसन कार्यक्रम (यदि सञ्चालनमा छ भने) मा पनि बिरुवाका लागि सोधपुछ गर्नुहोस्।
रोप्ने दूरी र खाडलको आयाम (Distance and Dimensions to Dig)
* उच्च घनत्व प्रणाली (High Density): अधिकतम नाफाका लागि आधुनिक उच्च घनत्व प्रणाली अपनाउनुहोस्। यसमा थोरै जग्गामा धेरै बिरुवा रोपिन्छ।
* दुई बिरुवा बीचको दूरी (In-Row): १ देखि १.५ मिटर
* दुई लाइन बीचको दूरी (Between-Row): ३ देखि ४ मिटर
* प्रति रोपनी बिरुवा: करिब १०० देखि १५० बिरुवा (जराको प्रकार अनुसार फरक पर्छ)।
* खाडलको आयाम:
* बिरुवा रोप्नुभन्दा १ महिना पहिले नै खाडल खन्नुहोस्।
* आकार: \mathbf{१ \times १ \times १} मिटर (गहिराई \times लम्बाइ \times चौडाइ) उत्तम मानिन्छ, तर कम्तीमा \mathbf{०.७५ \times ०.७५ \times ०.७५} मिटर हुनैपर्छ।
रोप्ने मौसम (Season to Plant)
* स्याउको बिरुवा रोप्ने उत्कृष्ट मौसम पुस-माघ (जनवरी-फेब्रुअरी) हो, जब बिरुवा सुतेको अवस्थामा हुन्छ।
४. आधुनिक प्रविधि र औजार (Latest Technology and Tools)
अधिकतम नाफाका लागि परम्परागत खेती होइन, आधुनिक तरिका अपनाउनुहोस्:
* सिंचाई (Irrigation):
* ड्रिप सिंचाई (Drip Irrigation): पानीको बचत र बिरुवाको जरामा मात्र आवश्यक मात्रामा पानी पुर्‍याउनका लागि ड्रिप सिंचाई प्रणाली अनिवार्य रूपमा प्रयोग गर्नुहोस्।
* संरचना (Support System):
* उच्च घनत्वका लागि ट्रेलीस (Trellis) प्रणाली प्रयोग गर्नुहोस्। यसमा फलामका पोल र तारको सहायताले बिरुवालाई सिधा राखिन्छ।
* काँटछाँट र तालिम (Pruning and Training):
* ‘सेन्ट्रल लिडर’, ‘ट्युबुला’ (Tubular) वा ‘स्लेन्डर स्पिन्डल’ (Slender Spindle) जस्ता आधुनिक तालिम विधिहरू अपनाउनुहोस्। यसले बोटलाई सानो र व्यवस्थापन गर्न सजिलो बनाउँछ।
* मौसम निगरानी (Weather Monitoring):
* आधुनिक स्याउ खेतीमा तुषारो (Frost) बाट बचाउनका लागि \text{IoT}-आधारित तापक्रम/मौसम सेन्सरहरू प्रयोग गर्नुहोस्। तुषारो लाग्ने बेला पानीको फोहोरा (Sprinkler) चलाएर नोक्सानी कम गर्न सकिन्छ।
* ग्रेडिङ र प्याकेजिङ (Grading and Packaging):
* फल टिपेपछि बजारको माग अनुसार फलको साइज र गुणस्तर छुट्याउन (ग्रेडिङ) का लागि पोर्टेबल ग्रेडिङ मेसिन प्रयोग गर्नेबारे सोच्नुहोस्।
५. मल र औषधि व्यवस्थापन (Fertiliser and Medicine)
* माटो परीक्षण (Soil Testing): खेती सुरु गर्नु अघि माटो परीक्षण अनिवार्य गर्नुहोस्।
* मल (Fertiliser):
* खाडल खन्दा: माथिल्लो माटो, कम्पोस्ट/गोबर मल (Organic Manure), र \text{DAP} (डाइ-अमोनियम फस्फेट) वा सिंगल सुपर फस्फेट मिसाएर राख्नुहोस्।
* बोट लागेपछि: बिरुवाको उमेर र माटो परीक्षणको नतिजा अनुसार नाइट्रोजन (\text{N}), फस्फोरस (\text{P}), पोटास (\text{K}) सँगै क्याल्सियम, बोरोन, र जिंक जस्ता सूक्ष्म पोषक तत्वहरू (Micronutrients) आवश्यक मात्रामा दिनुपर्छ।
* स्याउका मुख्य रोग र कीरा: \text{Scab, Blight, Wooly Aphids} (जुम्रा) आदि।
* व्यवस्थापन: एकीकृत शत्रुजीव व्यवस्थापन (\text{IPM}) विधि अपनाउनुहोस्। रसायनको प्रयोग कम गर्नुहोस् र जैविक नियन्त्रण विधिहरू (Bio-control) लाई प्राथमिकता दिनुहोस्। विशेषज्ञको सल्लाहमा आवश्यक पर्दा मात्रै उपयुक्त फूल फुल्नु अघि र पछि प्रयोग गरिने फङ्गिसाइड/कीटनाशक (Fungicide/Pesticide) प्रयोग गर्नुहोस्।
६. लागत (Cost Estimate – अनुमानित)
यो लागत बिरुवाको प्रकार र प्रविधिको प्रयोगमा निर्भर गर्छ।
| विवरण | अनुमानित लागत (प्रति रोपनी) |
|—|—|
| १. बिरुवा (१०० बोट) (M-9 रुटस्टक, प्रति बोट रु. २००-५००) | रु. २०,००० – ५०,००० |
| २. ट्रेलीस सामग्री (पोल, तार, आदि) | रु. ४०,००० – ६०,००० |
| ३. ड्रिप सिंचाई प्रणाली (ट्युब, भल्भ, आदि) | रु. १०,००० – १५,००० |
| ४. मल र औषधि (पहिलो वर्षको लागि) | रु. ५,००० – १०,००० |
| ५. श्रम (खाडल खन्ने, रोप्ने, हेरचाह) | रु. १५,००० – ३०,००० |
| कुल प्रारम्भिक अनुमानित लागत | रु. ९०,००० – १,६५,००० |
नोट: पहिलो वर्षको लागत हो। यो अनुमानित मात्र हो र वास्तविक मूल्यमा फरक पर्न सक्छ।
७. हेरचाह र व्यवस्थापन (Care Taking)
* सुरुका वर्षहरू: बिरुवालाई सिधा बढ्न तालिम दिनुहोस् र मुख्य हाँगाहरूलाई राम्रो आकार दिनुहोस्।
* फल पातलो पार्ने (Fruit Thinning): राम्रो गुणस्तरको फल उत्पादन गर्नका लागि फूल फुल्ने वा सानो फल लागेपछि हातले फल पातलो पार्नुहोस्।
* छापो हाल्ने (Mulching): माटोको चिस्यान कायम राख्न र झारपात नियन्त्रणका लागि बिरुवाको फेदमा पराल वा प्लाष्टिकको छापो प्रयोग गर्नुहोस्।
८. बजार व्यवस्थापन (Market – National and International)
स्याउको उत्पादन बढाउनु मात्रै नाफाको आधार होइन, बजार व्यवस्थापन महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
राष्ट्रिय बजार (National Market):
* मुख्य केन्द्रहरू: काठमाडौँको कालीमाटी फलफूल तथा तरकारी बजार, बुटवल, नारायणगढ, र नेपालगञ्ज/सुर्खेत जस्ता ठूला शहरहरूमा सिधै बिक्री गर्न सकिन्छ।
* थोक बिक्रेता (Wholesale Buyers):
* फलफूल थोक व्यवसायी संघ, काठमाडौँ: (ठूला थोक बिक्रेताहरूको सूची यस संघ मार्फत प्राप्त गर्न सकिन्छ)।
* सुर्खेत वा नेपालगञ्जमा रहेका ठूला फलफूल स्टोर वा वितरकहरूसँग प्रत्यक्ष सम्पर्क गर्नुहोस्।
* सीधा बिक्री: अनलाइन अर्डर वा कोसेली पसलहरूमार्फत पनि उच्च मूल्यमा बेच्न सकिन्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय बजार (International Market):
* अवसर: नेपालमा स्याउको उत्पादनले माग नधान्दा ठूलो मात्रामा आयात हुन्छ। यदि तपाईंको उत्पादन उच्च गुणस्तरको (ग्रेडिङ र प्याकेजिङ उत्तम) छ भने भारतको सिमाना नजिकका बजार वा चीनमा पनि निर्यातको सम्भावना छ।
* आवश्यकता: अन्तर्राष्ट्रिय बजारका लागि उच्च गुणस्तर (ग्रेडिङ, साइज एकरूपता, रोगमुक्त) र उचित कोल्ड स्टोरेज (Cold Storage) सुविधा आवश्यक हुन्छ। कर्णालीमा हाल कोल्ड स्टोरको अभाव भएकाले सुरुमा राष्ट्रिय बजारमा ध्यान केन्द्रित गर्नु उपयुक्त हुन्छ।
९. सफलताका लागि सुझाव
* सम्बन्धित तालिम: स्याउ खेती सम्बन्धी आधुनिक प्रविधि र काँटछाँट तालिम अनिवार्य रूपमा लिनुहोस्।
* नेटवर्किङ: अन्य सफल स्याउ किसानहरूसँग सम्पर्कमा रहनुहोस् र अनुभव आदानप्रदान गर्नुहोस्।
* सरकारी सहयोग: सरकारले स्याउ खेतीका लागि दिने अनुदान वा ऋण सुविधाको बारेमा जिल्ला कृषि विकास कार्यालयमा जानकारी लिनुहोस्।
तपाईंको नयाँ स्याउ खेतीको यात्रा सफल होस्!

ई.तुलसी शाही